TÌNH THƠ

Trần Thảo: TƯỞNG NIỆM NHÀ VĂN / THƠ THANH TỊNH

Chủ Nhật, ngày 23 tháng 10 năm 2016

Niên khóa 1970 - 1971 tôi vào học lớp đệ thất, là lớp sáu bây giờ, của trường trung học công lập Trần Quốc Tuấn của tỉnh Quảng Ngãi. Với tuổi đời vừa qua mười hai, tôi cũng như hầu hết những học sinh khác thời đó, vừa nôn nao, vừa hồi họp khi bản thân mình sắp bước qua một giai đoạn mới mẻ trong cuộc đời học sinh của mình. Tôi nhớ người thầy dạy chúng tôi Kim Văn và Cổ Văn trong niên học ấy chính là Thầy Trương Quang Lục. Thầy Lục dáng người cao lớn, giọng giảng bài trầm ấm, khá thu hút chúng tôi, những học sinh vừa từ giả môn văn với những bài luận tả con mèo, con chó của bậc tiểu học, để đón nhận những cảm quan tinh tế hơn về Cổ Văn và Kim Văn. Tôi rất thích Văn Học, nên thường say mê nghe Thầy Lục giảng những truyện thơ như Bích Câu Kỳ Ngộ, tả mối tình thật thơ mộng đầy tính cách huyền thoại của Tú Uyên và Giáng Kiều. Trong giờ Kim Văn, chúng tôi được học về những nhà văn, nhà thơ cận đại như Thanh Tịnh, Bàng Bá Lân, Anh Thơ v.v. Dĩ nhiên với tâm hồn non nớt của chúng tôi, những cậu bé lớp đệ thất, thì chương trình văn học không đòi hỏi phải đào sâu vào những tác phẩm của các nhà văn, nhà thơ. Trong những tác giả Kim Văn, người đã đem lại những xúc động dạt dào nhất cho tôi, và tôi tin là cho bất kỳ học sinh nào cũng vậy, là nhà văn, nhà thơ Thanh Tịnh.

Tôi đã không quá đáng khi viết như thế. Bởi vì chỉ với mỗi truyện ngắn TÔI ĐI HỌC, nhà văn Thanh Tịnh đã khơi dậy cái tình cảm lãng mạn, đáng yêu biết bao của một thời tuổi nhỏ. TÔI ĐI HỌC, được viết dưới dạng truyện ngắn, nhưng trong đó có những đoạn đọc lên nghe êm ái, nhẹ nhàng như những tứ thơ.

"Hàng năm cứ vào cuối thu, lá ngoài đường rụng nhiều, và trên không có những đám mây bàng bạc, lòng tôi lại nao nức những kỷ niệm hoang mang của buổi tựu trường."

hay

"Buổi sáng mai hôm ấy, một buổi mai đầy sương thu và gió lạnh. Mẹ tôi âu yếm nắm tay tôi dẫn đi trên con đường làng dài và hẹp. Con đường này tôi đã quen đi lại lắm lần, nhưng lần này tự nhiên tôi thấy lạ. Cảnh vật chung quanh tôi đều thay đổi, vì chính lòng tôi đang có sự thay đổi lớn : Hôm nay tôi đi học."

Nhà Văn Thanh Tịnh không sáng tác nhiều thơ, nhưng những bài thơ của ông đều để lại trong lòng độc giả ấn tượng rõ nét về một tâm hồn lãng mạn, yêu quê hương tha thiết. Ông từng đoạt giải nhất thi ca với bài thơ Rồi Một Ngày, đồng hạng với thi sĩ Phạm Đình Bách trong cuộc thi thơ do Hà Nội Báo tổ chức vào năm 1936. Những tác phẩm khác của ông như Quê Mẹ, Ngậm Ngải Tìm Trầm v.v. cũng được độc giả chú ý và yêu thích.

Sau này, khi tìm hiểu thêm về ông, tôi mới hay ông sinh tại Huế năm 1911. Vào năm 1945, ông thoát ly gia đình, bỏ lại vợ con để đi theo cách mạng. Năm 1946, ông từ chiến khu Bình Trị Thiên, tập kết thẳng ra miền bắc Việt Nam. Quân hàm đầu tiên ông được phong là đại úy, và cuối cùng trước khi về hưu, ông mang quân hàm đại tá. Ông đã từng là nhân tố thành lập Hội Nhà Văn Việt Nam tại Hà Nội.

Điều khiến tôi, cho tới giờ này, luôn giữ lòng yêu mến và kính trọng ông chính là phong cách quân tử, hào sảng và chân thành với bạn bè. Đọc những bài viết của khá nhiều văn nghệ sĩ miền Bắc viết về ông, tôi nghĩ cái động cơ thôi thúc ông thoát ly gia đình, tập kết ra bắc chính là lòng yêu nước nồng nàn của một chàng trai đất Việt được sinh ra trong một giai đoạn nhiễu nhương, muốn quên tình riêng để đáp lời sông núi, góp sức mình để mong đem vinh quang thực sự về cho nòi giống. Chính vì yêu nước quá nồng nàn, chẳng riêng ông mà cả một thế hệ thanh niên thời ấy đã lên đường như trong bài hát Nam Bộ Kháng Chiến:

"Mùa thu rồi, ngày hăm ba, ta đi theo tiếng kêu sơn hà nguy biến. Vùng chân trời đầy hoang vu, muôn dân nam nhịp chân tiến ra trận tiền..."

Tiếc thay, giòng máu nóng anh hùng hừng hực đó đã bị lợi dụng, bị bán đứng, bị bịt mắt, để khi biết rõ bộ mặt thật của những tên cai thầu chính trị cộng sản, thì tất cả đã sa vào cái vòng kim cô, không thể nào thoát ra được. Đây cũng chính là lý do mà vụ án NHÂN VĂN GIAI PHẨM bùng nổ ở miền Bắc. Bắt đầu bởi những văn nghệ sĩ trong quân đội như Văn Cao, Phùng Quán, Trần Dần, Hữu Loan v.v. Bởi vì những tài năng văn học đó phải sống và viết theo chỉ thị, không một chút sáng tạo nào, nên lâu ngày cái xú bắp cần được xả là chuyện đương nhiên. Và những kết quả mà những văn nghệ sĩ trong vụ NVGP phải chịu đựng trong nhiều năm trời với sự tra tấn, cô lập, dìm xuồng đã khiến cho những người muốn tìm hiểu phải kinh sợ. Nhà Văn Thanh Tịnh không dính vô trong vụ NVGP. Có phải ông hài lòng với sự ưu đãi của chế độ Hà Nội, và thấy thỏa mãn với công việc làm văn nô cho đảng? Theo cái nhìn của tôi thì không phải vậy. Ông Thanh Tịnh là người nổi tiếng hay xuề xòa, hay hài hước nhẹ nhàng với tất cả bạn hữu, đồng đội từ khi ông còn trong lực lượng vệ quốc quân. Con người chân thành ấy, tôi nghĩ ông không có ngu để không thấy được cá nhân mình và cả một thế hệ trai trẻ đã bị lừa bịp, ông chỉ giả dại qua ải, vì ông không thấy được một tia hy vọng nào trong hoạt động có tính cách bộc phát của nhóm NVGP. Nhưng ông Thanh Tịnh vẫn giữ được tư cách quân tử của mình. Những sáng tác của ông sau năm 1945, có thể nói là vô thưởng vô phạt. Ông không a dua theo đóm ăn tàn như những Xuân Diệu, Chế Lan Viên, Huy Cận v.v. Những tài năng một thời chói sáng ấy, đã cúi rạp mình làm văn nô cho đảng, sẵn sàng bán bạn cầu vinh, bốc thơm những già Hồ, Sóng Hồng, Tố Hữu v.v. lên tận trời xanh. Có ai mà ngờ một Huy Cận mà viết câu " Đánh Mỹ vui như trẩy hội", Chế Lan Viên thì "Tổ quốc ta có bao giờ đẹp thế này chăng ? " và Xuân Diệu với bài thơ sắt máu a dua trong cải cách ruộng đất nghe sao mà rùng mình.

Ông Thanh Tịnh không tham gia NVGP, nhưng ông luôn lưu tâm giúp đỡ những bạn văn, thơ bị đảng đày đọa, dở sống dở chết trong vụ án nổi tiếng này. Điển hình là nhà thơ Phùng Quán, người nổi tiếng với bài thơ LỜI MẸ DẶN, với hai câu kết "Giấy bút tôi, ai cướp giật đi. Tôi sẽ dùng dao viết văn lên đá." Vì dính vô NVGP, Phùng Quán cũng như khá nhiều người khác như Trần Dần, Văn Cao, Hữu Loan, Phùng Cung v.v. đã bị đảng cô lập, đày đọa về tinh thần lẫn vật chất. Chỗ ở không có, phiếu thực phẩm bị cắt, mọi sáng tác đều không có chỗ dùng, người người xa lánh vì sợ bị liên lụy. Trong hoàn cảnh đó, ông Thanh Tịnh lại hề hà xuất hiện, ông vẽ cho Phùng Quán cái cần câu cơm, bằng cách là có những sáng tác nào vô thưởng vô phạt mà ở trên cần ông viết, ông nhường lại cho Phùng Quán chấp bút, rồi cứ lấy tên ông ra mà in, tiền nhuận bút ông trao cả cho gia đình Phùng Quán. Sự tích người ta kể lại là nhà thơ "dùng dao viết văn lên đá " đã quỳ xuống chân thành tri ân Thanh Tịnh đã cứu mình. Cũng chính nhờ sự giúp đỡ tận tình này mà sau này khi Phùng Quán qua đời, vợ của ông, Bà Bội Trâm, đã có tiền để chuyển hài cốt của nhà thơ về Huế, nơi chôn nhau cắt rốn của ông.

Điều tôi thấy xúc động nhất là hoàn cảnh gia đình của nhà thơ Thanh Tịnh rất bi thương. Như đã nói ở trên, năm 1945 ông thoát ly gia đình, theo tiếng gọi non sông, rồi từ đó ông không có bất kỳ liên lạc nào với vợ con. Những cán bộ tập kết ra Bắc phần lớn đều lập lại gia đình, chả quan tâm gì tới vợ con còn ở trong miền nam VN. Nhưng ông Thanh Tịnh vẫn cứ sống cu ky một mình như vậy, với hy vọng đất nước hòa bình trở lại để về vui buổi đoàn viên. Nhưng sau năm 1975, khi ông trở lại Huế thì mới biết người vợ của mình đã lập gia đình với một đại tá của quân đội miền nam Việt Nam. Nhà thơ Thanh Tịnh đã đứng ra làm đơn bảo lãnh cho người chồng sau của vợ mình, sau đó ông trở lại miền Bắc với nỗi u uất của riêng mình, và không trở lại Huế nữa .Cuộc chiến Việt Nam bi thương, và không cần thiết đó, đã đem lại bao bi kịch ê chề cho người dân hai miền nam bắc, mất mát chia lìa đã là chuyện không thể nào tránh khỏi, nhưng đọc câu chuyện đời của nhà thơ Thanh Tịnh, ai có chút lòng trắc ẩn, cũng khó nén một tiếng thở dài. Nghe đâu sau khi ông qua đời, nhằm kỷ niệm một trăm năm ngày sinh của ông, những thân hữu và cộng tác viên trong Hội Nhà Văn có tổ chức một buổi lễ kỷ niệm trang trọng, và có mời người con trai của ông là Trần Thanh Vệ từ Huế ra tham dự, nhưng anh đã không đến được, lý do là mẹ của anh vừa mới qua đời. Âu cũng là định mệnh, khi đã nhắm mắt xuôi tay, tất cả chỉ còn là hạt bụi.

Viết đến đây, tôi lại nhớ đến bài thơ Et S’il Revenait Un Jour, Rồi Một Hôm , của nhà thơ người Bỉ Maurice Maeterlinck, do Thanh Tịnh phỏng dịch :

Rồi một hôm, nếu về, cha hỏi :

Mẹ ở đâu ? Con biết nói sao ?

Con hãy bảo : Trông cha mòn mỏi

Mẹ từ trần sau mấy tháng đau.

Nếu cha hỏi sao nhà vắng vẻ ?

Mẹ khuyên con hãy trả lời sao ?

Con lặng chỉ bình hương khói rẽ

Và trên giường chỉ đĩa dầu hao.

Nếu cha hỏi cặp đào trước ngõ

Sao chỉ còn một gốc ngả nghiêng ?

Con sẽ chỉ một cây đào nhỏ

Bên cây tùng, rồi đứng lặng yên.

Còn mồ mẹ, nếu cha muốn biết

Phải hướng nào con nói cùng cha ?

Con lặng chỉ bầu trời xanh biếc

Và bên trời chỉ nội cỏ xa.

1936

Cuộc đời như phù vân, có đó rồi mất đó. Nhưng là một nhà văn, nhà thơ chân chính, hẳn ai cũng mong cho tác phẩm của mình còn sống mãi với thời gian. Có những ánh sao chói sáng trên bầu trời, nhưng rồi vụt tắt. Có thể là vì bản mệnh ngắn ngủi như Hàn Mặc Tử, Bích Khê, Nguyễn Nho Sa Mạc, Đặng Thế Phong v.v. nhưng thơ nhạc của họ vẫn sống mãi trong tâm hồn người thưởng ngoạn. Cũng có thể chính họ tự khai tử chính mình, chối bỏ những đứa con mà họ đã đứt ruột sinh ra như trường hợp của Xuân Diệu, Chế Lan Viên, Huy Cận v.v.

Riêng trường hợp của Nhà Thơ Thanh Tịnh, thơ văn của ông, tư cách của ông, đã khiến cho tôi cực kỳ xúc động. Có thể ông rất buồn vì hoàn cảnh đau thương của gia đình mình, nhưng tôi tin rằng, cho tới phút cuối của cuộc đời, ông hẳn đã vô cùng hạnh phúc khi biết rằng, trong khi chế độ Hà Nội chối bỏ tất cả những sáng tác của ông thời kỳ trước năm 1945, thì trong miền nam Việt Nam đã có hằng triệu học sinh, sinh viên luôn ái mộ những đứa con tinh thần của ông, bởi có người học sinh nào, mà không thấy tâm hồn trong trắng của mình rung động như cậu bé lần đầu theo chân mẹ đến trường, trong một buổi sáng đầy sương thu và gió lạnh?

Kính chúc hương linh Nhà Thơ luôn mỉm cười an lạc nơi cõi vĩnh hằng.