Mỗi bài thơ haiku (俳句) của người Nhật Bản là một tiểu vũ trụ thu gọn trong đúng 17 âm tiết.
Trong cái hạn hẹp tối đa ấy, nhà thơ diễn tả cảm nghĩ của mình trước thiên
nhiên và còn cho người đọc thoáng thấy một hình ảnh vĩnh cửu phát hiện qua một
cảnh trí thông thường chóng phai mờ. Về điểm này thì có lẽ mỗi nhà thơ lớn, ở
phương trời nào cũng vậy, đều có đôi chút tâm hồn haiku – như khi William Blake (1757-1827) đã thấy cả vũ trụ trong một hạt
cát, cả thiên đường trong một đóa hoa dại (“to see a world in a grain of sand,
a heaven in a wild flower”) hoặc như khi Đinh Hùng (1920-1967) mới chỉ nhìn vào
đôi mắt lưu ly của Kỳ Nữ mà đã “thấy cả bóng một vầng đông thuở trước, cả con
đường sao mọc lúc ta đi”!
Tổng số 17 âm tiết của một bài haiku được thu xếp thành 3 dòng thơ,
thông thường với 5 âm tiết cho dòng thứ nhất, 7 âm tiết cho dòng thứ hai, và 5
âm tiết cho dòng thứ ba. Ba dòng thơ ấy không bắt buộc phải vần với nhau và
cũng không cần những dấu chấm câu.
Thi bá Matsuo Basho (松尾笆僬) thuộc thế kỷ 17 là người đã nâng thơ haiku lên hàng nghệ thuật siêu
đẳng, và cũng từ đó haiku trở nên thể thơ thông dụng nhất trong văn chương Nhật
Bản. Nghệ thuật siêu đẳng này gắt gao đòi hỏi nhà thơ phải diễn tả rất nhiều,
gợi ý tối đa trong một hình thức vắn tắt, cô đọng nhất. Mỗi bài haiku phải gây
nên một ấn tượng trọn vẹn bằng cách đặt vào bên cạnh yếu tố thiên nhiên một câu
gợi ý về một mùa trong năm hoặc một cảm xúc mạnh. Bài thơ dưới đây của Basho
dùng hai yếu tố thiên nhiên (con đường vắng vẻ, lúc xẩm tối mùa thu) để làm bối
cảnh cho một cảm xúc mạnh (sự hiu quạnh tột cùng):
kono michi ya || con đường ấy
yuku hito nashi ni || không người qua lại
aki no kure || trời xẩm tối mùa thu
Vì nhiều chữ Nhật Bản ở dạng đa âm tiết (thí dụ như danh từ shizukesa có nghĩa là sự thanh tịnh gồm 4 âm tiết), khi bị ghép vào mô thức
haiku tiết chế, nhiều khi chỉ một hai chữ thôi đã chiếm hết cả dòng thơ rồi.
Cho nên cả bài haiku chỉ là vài ba nét chấm phá để gợi cảnh, gợi tình, hoàn
toàn ý tại ngôn ngoại (意在言外).
Ba thi nhân haiku hàng đầu trong văn học Nhật Bản là Matsuo
Basho (松尾笆僬 1644-1694), Yosa Buson (与謝蕪村 1716-1784), và Kobayashi Issa (小林一茶 1763-1827). Basho lẫy lừng nhất, thường được ví như một William
Wordsworth (1770-1850) vì ông cũng
đã suốt đời đi tìm sự cảm thông với thiên nhiên. Thơ Basho phảng phất cốt cách
tiên của Lý Bạch (李 白 701-762) và nhuộm mầu ly tao của Đỗ Phủ (杜甫 712-770). Buson còn là một nhà danh họa ; thơ ông rất đẹp nét, trữ tình, và
nhậy cảm. Issa mồ côi mẹ từ thuở ấu thơ và bị mẹ ghẻ hắt hủi ; từ năm 14
tuổi đã tự lập và nghiên cứu haiku. Thơ Issa bình dị và nhắc đến các sinh vật
nho nhỏ như chim sẻ, dế, bươm bướm với nhiều thân thương trìu mến.
Haiku là thơ vịnh thiên nhiên qua bốn mùa xuân, hạ, thu, đông. Chúng ta
hãy xem ba thi nhân nêu trên chấm phá cảnh trí thiên nhiên như thế nào qua các
bài haiku lừng danh của họ, được trích dẫn bằng romaji là lối viết tiếng Nhật bằng
mẫu tự la-tinh, rất dễ phát âm, dành cho những người quen với mẫu tự này như chúng
ta. [Tiếng Nhật còn 3 lối viết khác là kanji, hiragana, và katakana. Kanji (漢字) dùng chữ Hán phát âm kiểu Nhật để viết các từ (words) ; hiragana
(片仗名) dùng một hệ thống ký hiệu tượng trưng các âm tiết, để viết các từ Nhật
Bản không có trong kanji ; và katakana (平仗名) dùng một hệ thống ký hiệu tượng trưng các âm tiết, để viết các từ mượn (borrowed words), các tên
ngoại quốc, hoặc để viết các phần nhấn mạnh trong câu].
Ưu điểm của romaji là nó cho người đọc thấy rõ được các từ ngữ tượng
thanh cũng như sự hòa hợp các âm tương tự (assonance) trong các dòng thơ. Trong
bài viết này, các dòng chuyển sang tiếng Việt cố gắng giữ nội dung nguyên tác, mặc
dù đôi khi phải thay đổi thứ tự ý nghĩa các câu để nghe cho thuận tai người
Việt, và hoàn toàn không theo mô thức tiết chế của haiku.
Vì sự ngắn gọn tối đa, thi
nhân haiku không thể sử dụng cú pháp cầu kỳ, nhưng điều này lại chính là một
lợi điểm cho người chưa giỏi tiếng Nhật nhưng thích đọc thơ haiku. Quả thực, chỉ
cần một kiến thức căn bản về cú pháp Nhật ngữ và một cuốn tự điển Nhật dùng lối
viết romaji dễ tra cứu mục từ sắp xếp theo thứ tự a, b, c (thí dụ như cuốn Kodansha’s
Romanized Japanese-English Dictionary dầy 666
trang xuất bản tại Tokyo năm 1993 mà bút giả sử dụng) là chúng ta có thể thưởng
thức thơ haiku. Chính cuốn tự điển này đã giúp bút giả hiểu ý nghĩa bài
thơ của Basho viết về tiếng ve kêu, trong đó có các từ shizukesa (静 = thanh tịnh), iwa (岩 = tảng đá lớn), semi (蟬 = ve sầu), và koe (声 = giọng). Kiến
thức cú pháp căn bản của tiếng Nhật giúp người đọc nhận ra rằng giới từ ni (trong) phải đứng sau danh từ trong một đoản ngữ với giới từ đóng vai
chủ động (prepositional phrase) –ngược hẳn với thói quen trong tiếng Anh và
tiếng Việt. Vì vậy đoản ngữ trong tảng đá
lớn khi dịch sang tiếng Nhật
sẽ thành tảng đá lớn trong (iwa ni). Cần biết thêm, chủ từ trong câu được đánh dấu bằng tiểu từ ga hoặc wa đặt ngay sau nó, túc từ được đánh dấu bằng tiểu từ o đặt ngay sau nó, động từ thì lúc nào cũng phải đứng sau cùng trong câu,
theo thứ tự gần như bất di bất dịch là “chủ từ + ga/wa + túc từ + o + động
từ.” Còn tiểu từ no (của) trong tiếng Nhật được dùng như chữ chi (之) trong tiếng Tàu hoặc sở hữu cách -’s trong tiếng Anh. Do đó, semi no koe, phải hiểu là thiền chi thanh (蟬之声) hoặc the cicada’s voice.
Mùa xuân mang lại những sinh vật mà Issa rất trìu mến. Có lẽ khi vỗ về tinh thần chú ếch
mảnh mai, thi nhân cũng tự an ủi chính mình :
yase-gaeru
|| chú ếch èo uột
makeru
na issa || đừng bỏ cuộc nhé
kore
ni ari || issa
đang an ủi chú đây
Mưa xuân khiến hoa cỏ tốt tươi, nhưng phũ phàng làm sao,
dưới làn mưa ấy cũng có một lá thư bị ai đó quăng đi để gió thổi vô rừng, như
Issa diễn tả:
haru-same
ya || mưa xuân
yabu
ni fukaruru || lá thư vứt bỏ
sute
tegami || gió cuốn vô rừng
Xuân là mùa của hạnh phúc, của tái sinh, nhưng thảm thay,
Buson thấy xuân cũng là mùa của tàn sát sinh linh:
hi
kururu ni || trong hoàng hôn
kiji
utsu || tiếng bắn
chim trĩ vang dội
haru
no yama-be kana || triền
núi mùa xuân
Trong ánh xuân rực rỡ, Basho ước ao được tự do, không
vướng lụy hồng trần, như con sơn ca kia đang líu lo giữa thảm cỏ xanh:
hara-naka
ya || giữa bãi cỏ
mono
nimo tsukazu || sơn ca
líu lo
naku
hibari || chẳng ưu
phiền
Xuân đi hạ đến, Basho chỉ nghe thấy tiếng ve sầu vang vọng vào kẽ đá.
Thi nhân ghi lại cảm giác đầy thiền tính ấy qua ba dòng thơ
sau :
shizukesa ya || thanh tịnh
và
iwa ni shimi-iru || thấm vào đá
lớn
semi no koe || tiếng ve ca
Khi vui hưởng đời, mấy ai thấy chết chóc đang chờ. Những con ve sầu của Basho cũng thế -- chúng có biết đâu là cuộc sống
của chúng sắp tàn:
yagate shinu || ve sầu
ca hát
keshiki wa mieru || chẳng mảy may
hay biết
semi no koe || chết đã gần kề
Nhân sinh vô thường, có khác chi đám mây trôi luôn thay hình đổi dạng,
qua thi bút huyền diệu của Issa:
oni to nari || đám mây trong ngày khổ ải
hotoke to naru ya || từ hình quỷ
doyoo-gumo || chuyển sang hình phật
Cỏ mùa hạ tốt tươi thật đấy, nhưng Basho cũng thấy dưới lớp cỏ ấy là mồ
chôn những ước mơ hiển hách của biết bao đấng trượng phu:
natsu-kusa ya || cỏ mùa hạ
tsuwa-mono-domo ga || đang chôn vùi
yume no ato || giấc mơ chiến thắng cố chinh nhân
Chỉ nhìn những trái ớt chín mọng trên cây, nhà thơ kiêm danh họa Buson
đã thấy cả một mùa thu đang làm lộng lẫy thiên nhiên:
utsukushi ya || đẹp biết bao
no-waki no ato no || những trái ớt đỏ tươi
toogarishi || sau trận thu phong
Người thường khi nghe tiếng dế rên rỉ đêm thu thì có lẽ chỉ buồn thôi,
nhưng thi sĩ Issa đa cảm đã vội nghĩ ngay đến ngày mình xuống mộ. Mời nghe nhà
thơ cô đơn đó căn dặn người bạn nhỏ nhoi đôi lời:
ware shinaba || này chú dế
haka-mori to nare || hãy làm người gác mộ
kirigirisu || sau khi ta lìa đời
Bóng đêm dầy đặc, một vài tia chớp, và tiếng kêu xào xạc của một con
chim đi tìm mồi là mấy chấm phá tuyệt diệu vẽ lên một đêm thu cô
quạnh đến rùng mình qua thần bút Basho :
inazuma ya || vài tia chớp lập lòe
yami no kata yuku || tiếng kêu vạc ăn đêm
goi no koe || bay vào cõi tối
Rồi mùa đông trở lại, với băng giá ngoài trời và băng giá trong lòng thi nhân. Lúc ấy Buson
chỉ ước ao được đi ở ẩn trong núi Yoshino:
fuyu-gomori || mùa đông ẩn dật
kokoro no oku no || ngọn núi yoshino
yoshino yama || chiếm trọn tâm tư
Basho ít khi dừng bước giang hồ. Tuy vậy, ông ngao ngán trạng huống ốm đau khi chu du mùa
đông qua những vùng hẻo lánh:
tabi
ni yande || lữ hành trong bệnh hoạn
yume
wa kare-no o || chờn vờn bóng ma
kake-meguru
|| trên cánh đồng hoang
TÀI LIỆU THAM KHẢO
The
Japanese Haiku (1957) của Kenneth
Yasuda, NXB Tuttle, Tokyo.
Matsuo
Basho (1970) của Makoto
Ueda, NXB Kodansha, Tokyo.
Classic
Haiku (1991) của Yuzuru Miura, NXB Tuttle, Tokyo.
Kodansha’s Romanized Japanese-English
Dictionary (1993), Tokyo.
ĐÀM TRUNG PHÁP
(Photo credit: Internet)
